पैठणीच्या चौकड्यांनो

शांता शेळक्यांची एक ’पैठणी’ नावाची कविता आहे. ही आजीची पैठणी आहे.

फडताळात एक गाठोडे आहे, त्याच्या तळाशी अगदी खाली
जिथे आहेत जुने कपडे, कुंच्या, टोपडी, शेले, शाली,
त्यातच आहे घडी करून जपून ठेवलेली एक पैठणी
नारळी पदर, जरी चौकडी, रंग तिचा सुंदर धानी.

फडताळ्यातल्या गाठोड्यात पैठणी जपून ठेवलेली आहे. तिथे जे जुने कपडे आहेत ना? त्या प्रत्येकाचीही एक एक गोष्ट आहे. आज कवयित्रीने आपल्याला पैठणीची गोष्ट सांगायला घेतली आहे.
फडताळ, गाठोडे या शब्दांमुळे आपण त्या खूप जुन्या दिवसांमधे जाऊन पोहोचतो. त्यातली ही तळातली गोष्ट आहे. पैठणी कशी आहे त्याचं वर्णन पुढे येतं. पैठण्या अस्सल रेशमाच्या असतात, पूर्वी जरीत सोन्या, चांदीच्या तारा असत. पैठणी हातमागावर विणतात. मागावर विणकाम चालू असलेली पैठणी फार सुंदर दिसते, ते ताणे, बाणे चमकणारे धागे, एका एका धाग्याने, मानवी पद्धतीने पैठणी पुढे सरकत जाते, रोज इंच, दोन इंच. विणून झालेला भाग ज्या निगुतीने गुंडाळून ठेवलेला असतो, बघायला हवा. पैठण्या वर्षानुवर्ष टिकतात. दोन तीन पिढ्यांना वापरता येतात.
हे विणकामाचे वातावरण शांताबाईंना जवळून परीचयाचे होते. त्याबद्दल त्यांनी फार सुंदर लिहून ठेवलंय.
अशी ही पैठणी, आजी तिच्या लग्नात नेसली होती.

माझी आजी लग्नामध्ये ही पैठणी नेसली होती
पडली होती सार्‍यांच्या पाया हाच पदर धरून हाती
पैठणीच्या अवतीभवती दरवळणारा सूक्ष्म वास
ओळखीची...अनोळखीची....जाणीव गूढ आहे त्यास.

आजी डोक्यावरून घेतलेला पदर हातात धरून वाकून सगळ्यांच्या पाया पडली होती.... नवी नवरी, नुसते सासरच्यांचे पायच पाहिले असतील, ज्यांना नमस्कार करायला सांगीतला त्यांना करायचा इतकंच. आणि ज्याच्या जोडीने ती सगळ्यांच्या पाया पडली असेल, त्याची तरी तिला ओळख होती का? नाहीच. आजीने त्याला नीट पाहिलेलंसुद्धा नसेल, क्वचित ओझरती डॊळाभेट झाली असेल, भटजींनी सांगीतलं तेंव्हा हाताला हात लावला असेल, सप्तपदीच्या वेळी त्याचा हात धरून मागोमाग चालली असेल. या भांडवलावर अख्खं आयुष्य त्याच्याबरोबर काढायचं. त्याची ओढ वाटली असेल, दुरावाही असणारच. सगळे लग्न विधी पूर्ण होईपर्यन्त तो होताच ना आसपास? त्याचा अंगगंध लागलाच असेल ना पैठणीला?.......ओळखीची...अनोळखीची....जाणीव गूढ आहे त्यास.

धूप-कापूर-उदबत्यांतून जळत गेले किती श्रावण
पैठणीने या जपले तन...एक मन...
खस-हिन्यात माखली बोटे पैठणीला केव्हा पुसली
शेवंतीची, चमेलीची आरास पदराआडून हसली.

पैठणी नेसायची वेळ केंव्हा येणार? सण-वार असले तरच. बरेचसे सण-वार तर श्रावणातच. सण म्हणजे तर किती कामे, बायकांचा पिट्टा पडतो म्हणून श्रावण जळत गेले असं म्हंटलं असेल का? पैठणीने मन जपलं असं का म्हंटलं असेल? आजीला देवाधर्माचं वेड असेल. तो देव तिला देत असणार मन:शांती. कितीही काम पडलं तरी सण-वार नीट केल्याचं समाधान आजीला होत असेल. सगळी आरासही आजी मन लावून करत असणार. कितीतरी हळदी-कुंकाचे समारंभ पैठणी नेसून साजरे झाले असतील.ते सगळे वासही पैठणी धरून आहे.

वर्षामागून वर्षे गेली, संसाराचा सराव झाला
नवा कोरा कडक पोत एक मऊपणा ल्याला
पैठणीच्या घडीघडीतून अवघे आयुष्य उलगडत गेले
अहेवपणी मरण आले, आजीचे माझ्या सोने झाले.

नवी नवरी संसारात मुरत गेली तशी तशी वापरून वापरून पैठणीही मऊ होत गेली. सराव हा शब्द सरसरून अंगावर येतो मग जाणवतं किती खरा आहे तो! पैठणीने आजीचे आयुष्य कसे गेले हे सांगितले. रंग, गंध, स्पर्शाने! ही कविता वाचताना सारखी सारखी मी येऊन थांबते त्या ओळी आहेत...अहेवपणी मरण आले, आजीचे माझ्या सोने झाले..... या दोन ओळीत बायकांच्या आयुष्याची गोष्ट आली आहे. काय हवं बाईला?? घरदार, मुलंबाळं आणि अहेवपणी मरण. आजीचं पुण्यं भारी असणार!! सगळं मिळालं आजीला.. तिच्या आयुष्याचं सोनं झालं.
इथे आजीची गोष्ट संपली. आणि नातीची सुरू झाली.....

कधी तरी ही पैठणी मी धरते उरी कवळून
मऊ रेशमी स्पर्शामध्ये आजी भेटते मला जवळून
मधली वर्षे गळून पडतात; कालपटाचा जुळतो धागा
पैठणीच्या चौकड्यांनो, आजीला माझे कुशल सांगा.

पैठणीचा अजूनही आजीशी संपर्क असणार, आजीचं मन गुंतलेलं असेल पैठणीत, नातीचं कुशल पैठणी नक्कीच आजीला सांगू शकेल.
इथे न मागीतलेलं एक मागणं नात पैठणीकडे मागते आहे असं मला वाटतं, ते म्हणजे आजीसारखं अहेवपणी मरण.....

*************

माझी एक मैत्रीणसुद्धा या कवितेत जाऊन बसली आहे. कविता वाचताना ती मला आठवतेच आठवते.
हॉस्टेलवर गप्पांचे विषय कुठून कुठे जातील सांगता येत नाही. एकदा असंच मरणावर बोलणं चाललं होतं. कुणाकुणाचं काय काय... नवर्‍याच्या मांडीवर आणि सगळी नातवंडं अशी समोर दिसत असतानाच मी मरणार, एखादा नातू यायचा असेल दूरून तर मी त्याच्यासाठी थांबेन........ , ...मला तर अपघाती मरण हवं, आत्ता आहे , आत्ता नाही, माझं मलापण कळणार नाही...., मला कळायला हवं सहा महिन्यांनी मरणार, म्हणजे त्या सहा महिन्यात मी हवं तसं जगून घेईन.......असं सगळं चाललेलं.... मग नवर्‍याच्या आधी मरायचं की नंतर? आमचे कुणाचेही नवरे तेव्हा दूरवरही दिसत नव्हते. अशावेळी बोलणं किती सोपं असतं. बहुतेकींचं मत पडलं की नवर्‍याच्या आधी मरायचं. एक मैत्रिण म्हणाली,” तुम्ही सगळ्या स्वार्थी आहात. मी माझ्या नवर्‍यावर खूप प्रेम करीन. शेवटी त्याला कुठलं आजारपण येईल? दुखणं येईल? माहीत नाही. मी त्याचं सगळं करीन. मुलं/ नातवंडं त्याच्याकडे नीट बघतील न बघतील, त्यापेक्षा मीच बघेन. असा माझ्या मांडीवर माझा नवरा जाईल. आणि मग मी मरायला मोकळी .” त्यादिवशी ती माझी मैत्रिण मला जरा जास्त कळली.
**************

राशोमोन पाहिल्यानंतर

’राशोमोन’ पाहिला. एकाच घटनेकडे चौघांच्या नजरेतून पाहिलेलं. राशोमोन (मला आधी राशोमान वाटलेलं) दरवाजा आणि पडणारा पाऊस. कुरोसावाचा ग्रेट सिनेमा. एव्हढंच सिनेमा बघण्यापूर्वी माहीत होतं. पाडळकरांचं पुस्तक हेतुत: वाचलं नव्हतं.
”ग्रेट!!” पहिल्या पाहण्यानंतरची प्रतिक्रिया! काही गोष्टी भिडल्या, काही आवडल्या, काही कळल्या काही नाही कळल्या.
पाडळकरांचं पुस्तक वाचताना त्यातल्या महत्त्वाच्या काही गोष्टी माझ्या लक्षात आल्या होत्या हे कळल्यावर छान वाटलं. (म्हणूनच हे लिहायचं धाडस करत आहे. या टप्प्यावर जे कळलंय ते एवढं आणि असं आहे.)
पुन्हा एकदा सिनेमा पाहिला.
१) माणसं देहबोलीतून जे सांगतात, त्यातले बारकावे समजून घ्यायचे असतील तर आधी दहा जपानी सिनेमे पाहून मग पुन्हा ’राशोमोन’ पाहायचा, असा प्रयत्न करून पाहायला पाहिजे.
२) पहिल्यांदा पाहताना सारखं लक्ष सबटायटल्सकडेच जात होतं, ते वाचत पात्रांकडे पाहायचं, एक कसरतच.तरी संवाद खूप कमी आहेत. (त्यानिमित्ताने लक्षात आलं, मला पहिलं आकर्षण शब्दांचंच आहे की काय? काहीही समजून घ्यायचं तर ते शब्दांद्वारे आणि ते बाहेर पडणार तेही शब्दांच्या माध्यमातूनच. माझ्या मनात जाण्याचा मी एक शब्दांचा महामार्ग करून ठेवलाय, बाकी पायवाटा?? )
३) पहिल्यांदा पाहताना ’आत पाऊस- बाहेर पाऊस’ असा मस्त योग होता. सिनेमात शिरायला मदत झाली. पाऊस पडत असताना आपणही स्वीकारासाठी अनुकूल असतो.

**************

राशोमान जवळच्या जंगलातून एक सामुराई आणि त्याची सुंदर बायको जात असतात, वाटेत डाकू त्याला फसवून त्याच्या बायकोचा गैरफायदा घेतो, नंतर त्याचा खून होतो. खून कोणी केला? की आत्महत्या? हे तिघे आणि लाकूडतोड्या यांच्या नजरेतून हे प्रसंग दाखवले आहेत.
छायाचित्रण अफाट आहे. माणसाच्या मनाचं प्रतिक असणारं ते जंगल इतकं प्रभावीपणे चित्रित केलं आहे. छायाप्रकाशाचा खेळ, ऊनसावलीची जाळी असणारी ती जमीन, विशेषत: पानांमधून दिसणारा सूर्य. राशोमोन गेटवर सतत कोसळणारा तो पाऊस. तो पाऊस आणि ते जंगल ही दोन महत्त्वाची पात्रे आहेत.
संगीताबद्द्ल मला काहीच लिहीता येणार नाही, भिडणारं आहे.
अभिनय लाउड वाटला. कदाचित बारावे शतक अधोरेखीत करण्यासाठी असेल, त्यामानाने राशोमोन गेटवरील पात्रांचा अभिनय सहज होता. घटना सांगताना ती अशी जरा भडक होत जाते म्हणूनही असेल. ताजोमारूचा अनागरपणा ठसवण्यासाठी असेल. बरचसं काम शब्दांशिवाय झालं. तिघांच्याही कहाण्या सांगितल्या जात होत्या, त्याप्रमाणे पात्रांचा अभिनय बदलत होता.
मला महत्त्वाचं वाटलं ते दिग्दर्शक चित्रपटाद्वारे काय सांगू पाहतोय ते! (मला काय कळलं ते! मुख्यत: कथेच्या अंगाने)

******
(या भागातील विवेचनासाठी विजय पाडळकरांनी पुस्तकात (गर्द रानात... भर दुपारी) दिलेल्या पटकथेचा आधार घेतला आहे.)
आणखी एक महत्त्वाचं पुस्तकातलं--कुरोसावा म्हणतो,’माझ्यावर दस्तयेवस्कीइतका कुठल्याच लेखकाचा प्रभाव नाही.’

कुरोसावा या सिनेमाच्या मध्यवर्ती कल्पनेबद्द्ल म्हणतो,’यातील माणसे, आपण खरे जसे आहो, त्यापेक्षा अधिक चांगले आहो ह्या असत्याची साथ घेतल्याशिवाय जगू शकत नाहीत." ’कारण माणसाचे हृदय हीच अनाकलनीय गोष्ट आहे.’

यात एक खून होतो, त्यात वि्शेष काही नाही, कितीतरी खून होतात. डाकू ताजोमारू एका परस्रीची अभिलाषा धरतो, तिचा गैरफायदा घेतो, यातही नवीन काही नाही. विशेष हे आहे की प्रत्येक जण ही गोष्ट सांगताना आपली प्रतिमा कशी उजळवू पाहतो.
ताजोमारू सामुराईला फसवून त्या स्त्रीचा गैरफायदा घेतो, इथपर्यन्त गोष्ट सारखी आहे. फरक त्यापुढे सुरू होतो.
(ताजोमारू=डाकू, सामुराई=नवरा, दोन्ही वापरले गेले आहेत.)
कोर्टासमोर तिघांनी सांगीतलेली घटना---

ताजोमारू----
एका वार्‍याच्या झुळूकीमुळे हे झाले. त्यामूळे तो जागा झाला, स्त्रीच्या तोंडावरचा पडदा उडाला, तिचे अप्रतिम सौंदर्य त्याच्या दृष्टीक्षेपात आले, तो मोहात पडला, शक्यतो नवर्‍याला न मारता तिला मिळवायची असे त्याने ठरवले. नवर्‍याला फसवून जंगलाच्या आत नेऊन बांधून ठेवले. ती स्त्री जंगलात खोलवर आली नव्हती. तो तिच्याकडे आला, तिच्या नवर्‍याला साप चावला असे सांगीतले. त्यावर ताजोमारू म्हणतो,’ गोठलेल्या डोळ्यांनी ती माझ्याकडे पाहात होती. अचानक गंभीर झालेल्या मुलासारखी ती मला वाटली. तिला असे पाहून मला त्या माणसाविषयी मत्सर वाटला.” त्यामुळे त्याने नवर्‍याची काय अवस्था केली आहे, ते तिला दाखवायचे ठरवले.
हा क्षण मला महत्त्वाचा वाटतो. नवर्‍याच्या डॊळ्यांदेखत जर काही घडलं नसतं तर गोष्ट बदलली असती.
आणखी एक, हे तिघेही मानवी मनाची ओळख असणारे आहेत. शब्दांपेक्षाही चेहर्‍यावरचे हावभाव, त्याचे त्यांनी लावलेले अर्थ कथेत महत्त्वाचे आहेत. ( तिघेही असे मानवी मनाचे तज्ञ कसे?--एक शंका)
तो तिला नवर्‍यासमोर घेऊन आला. ते दृष्य पाहून ती आपल्या कमरेचा खंजीर काढते, डाकूला मारायला धावते, त्याला तिचे कौतुक वाटते. झतापट होते. शेवटी ती दमते कोसळते. सुरुवातीला प्रतिकार करते नंतर त्याच्या आवेगाला साथ देऊ लागते.
नंतर डाकू ताजोमारु जाऊ लागतो. ती थांबवते, दोघांसमोर मानहानी सहन करू शकणार नाही म्हणते, दोघांपैकी जो दुसर्‍याला मारील त्याच्याबरोबर जाईन म्हणते. डाकू नवर्‍याच्या दोर्‍या सोडतो. नवरा शूरपणे लढतो, शेवटी डाकू त्याला मारतो. ती पळून गेलेली असते.

स्त्री-----
तिचा गैरफायदा घेतल्यावर डाकू पळून जातो. ती रडत नवर्‍याजवळ जाते. त्याच्या छातीवर डोकं ठेवून रडू लागते. रडता रडता तिचं लक्ष त्याच्या डोळ्यांकडे जातं. ती सांगते,” त्याच्या डोळ्यात दु:ख नव्हतं, संताप नव्हता. होता फक्त माझ्याबद्दल तिरस्कार.”
ती खंजीराने नवर्‍याच्या दोर्‍या कापते, त्याला म्हणते,” वाटल्यास मला शिक्षा करा, मारून टाका, पण असे पाहू नका.” ती खंजीर घेऊन नवर्‍याजवळ जात असते. कोर्टात ती सांगते,”त्या क्षणी मला चक्कर आली. जागी झाले तेव्हा खंजीर छातीत खुपसलेला होता. नंतर मी एका तळ्यात स्वत:ला संपवायचा प्रयत्न केला.” (हे सगळं ती रडत रडत सांगत असते.)

नवरा---
हा मेलेला नवरा एका माध्यमाच्या मार्फत बोलता होतो,
माझ्या बायकोवर अत्याचार केल्यावर डाकू तिच्याजवळ बसून तिचे सांत्वन करू लागला. ”जे काही घडले आहे त्यानंतर तिचा नवरा तिचा स्वीकार करणार नाही”, त्याने तिच्या प्रेमात पडूनच हे कृत्य केले. तिने डाकूबरोबर का जावू नये?
माझी बायको त्याच्याकडे हळूवार नजरेने पाहात होती. माझ्या आयुष्यात इतकी सुंदर मी तिला कधीच पाहिले नव्हते.
माझी बायको डाकूला म्हणाली,’ मला तुझ्याबरोबर घेऊन चल.” त्यापुढे ती म्हणाली,’त्याला ठार कर” याहून क्रूर कुठले शब्द असतील काय? तो डाकूसुद्धा क्षणकाल स्तंभित झाला.
डाकूने तिला खाली पाडले, तिच्या पाठीवर पाय ठेवून म्हणाला,’ या स्त्रीचे मी काय करू? सोडून देऊ की ठार मारू? तू फक्त सांग--” या शब्दांसाठी मी डाकूला जवळ्जवळ माफच केले.
डाकू सामुराईकडे येऊ लागतो, तेवढ्यात ती पळून जाते.
खूप वेळाने डाकू एकटाच परत येतो. सामुराईच्या दोर्‍या कापतो. जातो.
सामुराई खंजीर आपल्या छातीत खूपसून घेतो.

लाकूडतोड्याने ही घटना पाहिलेली असते, कोर्टात तो प्रेत पाहिल्याचे सांगतो. पण नंतर नागरीक आणि उपदेशकासमोर तो त्याने काय पाहिलं ते सांगतो.
ताजोमारू स्त्रीजवळ बसून तिला विनवीत असतो, लग्न करण्यासाठी गळ घालत असतो. तू म्हणशील तर डाकूचे आयुष्यही सोडून देईन, प्रामाणिकपणे कष्टाची कामे करीन. शेवटी वैतागून ’तू हो म्हण, नाहीतर तुला ठार करीन.’
ती स्त्री म्हणते,” मी काय सांगू? एक स्त्री अशा प्रश्नाचे उत्तर देऊ शकते?”
तिला जमिनीत रूतलेला खंजीर दिसतो, तो घेऊन ती धावत नवर्‍याजवळ जाते, त्याच्या दोर्‍या कापते.
ताजोमारू म्हणतो,”अच्छा, आम्ही दोघांनी याचा निकाल लावावा अशी इच्छा आहे तर?”
पण तेवढ्यात नवरा म्हणतो, ’अशा स्त्रीसाठी मी आयुष्य पणाला लावणार नाही. पाहिजे तर ही तुला घेऊन टाक. माझा घोडा माझ्यासाठी हिच्यापेक्षा किमती आहे.’
स्त्रीला धक्का बसतो. ताजोमारू जायला निघतो. ती त्याला म्ह्णते,’थांब’ ताजोमारु म्हणतो, ”माझ्यामागे येऊ नकोस.” जमिनीवर पडून ती रडू लागते. नवरा म्हणतो,’ कितीही रडलीस तरी आमच्यापैकी कुणीही तुला स्वीकारणार नाही.’ असे बोललेले ताजोमारूला आवडत नाही,” तिच्याशी असा वागू नकोस. हे पुरूषाला शोभत नाही. ती दुर्बल स्त्री आहे, रडेल नाहीतर काय करेल?’ हे ऎकल्यावर स्त्री एकदम मोठमोठ्याने हसायला लागते. ( तिचं हसणं भयंकर आहे) ती म्हणते, ”मी दुर्बल? तुम्ही दोघे दुबळे आहात.(नवर्‍याकडे वळत) तू जर खरा पुरूष असशील तर या डाकूला ठार का करत नाहीस? तू खरा पुरूषच नाहीस. म्हणून मी रडते आहे. या नाटकाने मला थकवून टाकले आहे. (ताजोमारूकडे वळून) ताजोमारू तरी कुणी वेगळा असेल असे मला वाटले होते. (त्याच्या चेहर्‍यावर थुंकते.) पण नाही. तोही पुरूष नाही. तोही माझ्या या नवर्‍यासारखाच!”
”ध्यानात ठेवा. स्त्री फक्त खर्‍या पुरूषावरच प्रेम करते. आणि जेव्हा ती प्रेम करते वेड्यासारखे करते. इतर सारे काही विसरून. स्त्रीला फक्त ताकद वश करू शकते. तलवारीची ताकद-”
डाकू आणि सामुराई द्वंद्वासाठी तयार होतात............. शेवटी ताजोमारू सामुराईची हत्या करतो.
स्त्री पळून जाते. डाकू पळतो पण ती त्याला सापडत नाही.

****************

तिघांनी आपापल्या कहाण्या का बदलल्या असतील? ----- कारणे (मला वाटणारी)

लाकूडतोड्याने आपली कहाणी बदलली आहे. शिवाय किमती खंजीर उचलून नेला आहे. तरीही गोष्टीत तो सहभागी नाही, निरीक्षक आहे म्हणून त्याचीच कहाणी जास्तीत जास्त सत्याच्या जवळ जाणारी आहे असं म्हणता येईल. हे लक्षात घेऊन त्या तिघांनी आपापल्या कहाण्या कशा बदलल्या? आणि का बदलल्या? हे पाहण्याचा प्रयत्न करू या.
ताजोमारू ---- आपण ज्या स्त्रीच्या मोहात पडलो ती सुंदर तर आहेच, सुरूवातीला प्रतिकार करते, ती वेगळी आहे, मी काही कुणाही सामान्य स्त्रीच्या मागे लागलो नाही हे त्याला सांगायचे आहे. तो तिला शोधत नाही कारण शेवटी ती सामान्य स्त्रीसारखी पळून गेली.

प्रत्येकजण (त्यात आपण सगळेही आलोच.) विचारले जावू शकणारे संभाव्य प्रश्न लक्षात घेऊन, आपल्या वागण्यातून त्याची उत्तरे मिळतील याची काळजी घेत कहाणी सांगतो. त्यात स्वप्रतिमा जपणे आणि स्वसमर्थन दोन्ही आहे.
अर्थात स्वप्रतिमाही समाजाच्या कुठल्या स्तरातला तो आहे, त्याच्या + समाजाच्या नैतिक अनैतिकतेच्या कल्पना काय आहेत? यावर अवलंबून असते.
ताजोमारू स्त्रीला लग्नासाठी गळ घालतो, हे सांगत नाही, त्यासाठी डाकूगिरी सोडायला तयार झाल्याचे सांगत नाही. त्याने पुन्हा आपली अस्सल डाकूची प्रतिमा उभी केली आहे. उलट सामुराई शौर्याने लढल्याचे सांगतो. ह्याचं शौर्य सिद्ध व्हायचं असेल तर समोरचाही तोलामोलाचा नको का?

सामुराई--- डाकू तिला विनवतो ऎवजी हा सांगतो नाहीतरी या प्रसंगानंतर नवरा तुला स्वीकारणार नाहीच म्हणून तू माझ्याबरोबर चल, असे डाकू म्हणाला. आणि डाकूबरोबर जाताना बायको नवर्‍याला ठार मार असे सांगते. डाकूही अशा स्त्रीला स्वीकारत नाही. इथे बायकोची प्रतिमा वाईट करून तो स्वत:ची सुधारतो आहे.
इतका वेळ अभिमानाने तो बायकोला मिरवीत आणत असतो पण तिच्यावरच्या बलात्कारानंतर तिची किंमत शून्य होते. आजवर बायकोचे सौंदर्य ही त्याच्यासाठी मानाची गोष्ट असेल पण तिचे पावित्र्य संपल्यावर ती नकोशी झाली.
डाकूकडे ती पाहात होती तेंव्हा ती किती सुंदर दिसत होती, हे तो सांगतो..... हे त्याचे स्वसमर्थन चाललेय. अशा बायकोसाठी काय लढायचे?..... स्वत:चं नाकर्तेपण लपवतोय. ज्याची बायको अशी वागते तो काय करणार? म्हणून तो स्वत:च्या छातीत खंजीर खुपसून घेतो.

स्त्री---सांगते तिला नवर्‍याचे केवळ तिरस्काराने, थंडपणे बघणे असह्य होते. नाहीतरी त्याची बघ्याचीच भूमिका असते. ती द्वंद्वाला उद्युक्त केल्याबद्दल काही बोलतच नाही. इथे ती स्वत:ची प्रतिमा खाली करून नवर्‍याची सावरते आहे. ती नवर्‍याला खलनायक बनवत नाही, नवरा मात्र सगळा दोष तिच्या माथी मारतो आहे. ती असे करून फार त्याग करतेय असं नाही, हे करून ती स्वत: सहानुभुती मिळवू पाहते आहे. कारण सरळ सरळ नवर्‍याला दोष देणारीला सहानुभूती मिळणार नाही हे तिला माहीत आहे.
नवरा अनावधानाने स्वत:कडून मारला गेल्याचं ती सांगते, हे ही तसं पाहता खरंच आहे, शेवटी तो तिच्यामुळेच मेला ना? तरी त्याला मारण्याचा गुन्हा ती स्वत:वर का ओढवून घेत असावी?

*************

एकाच घटनेकडे पाहण्याचे तिघांचे दृष्टीकोन वेगवेगळे आहेत. प्रत्येकासाठीचं सत्य वेगवेगळं आहे. कोणीही गुन्हा लपवत नाही, प्रत्येकजण आपापल्या परीने खरंच सांगतो आहे.
आपण आपापल्या परीने वाढत असतो, बरे-वाईटाच्या आपापल्या व्याख्या असतात ( जरी त्याच्यांवर समाजाचा प्रभाव असतो.) आपले अनुभव असतात, आपली कुवत असते, हे सगळं घेऊनच आपण सत्याला भिडतो. ह्या संचितामुळे जे आपल्याला सत्याचं आकलन होईल ते आपलं सत्य. खास आपलं! ते प्रत्येकाचं वेगवेगळं असणारंच ना?
जे सत्य असतं, त्याची नॊंद करताना आपण त्याचे आपल्या परीने अर्थ लावून नोंद्वून घेतो, नोंदवून घेतलंय ते सत्य नाही. ते सत्याचं आकलन आहे.
मग निरपेक्ष सत्याचं काय? तसं काही असणं शक्य आहे का? तसं नसेल तर आधाराची फळीच काढून घेतल्यासारखं होईल.
सत्य आणि असत्य यात तरी काही फरक करता येईल की नाही? आपल्याला कळलेलं सत्य जाणीवपूर्वक बदलणे म्हणजे असत्य असं म्हणता येईल का? मग सत्य आणि असत्य यात महत्त्वाची गोष्ट जाणीव/ जाणीवपूर्वकता? मग अजाणतेपणीचं सगळंच आकलन सत्य? छे! हे काही गणित नाही. असेल तर मला कळलेलं नाही किंवा गृहीतकात काहीतरी चूक असेल.
आपलं सत्य म्हणजे आपल्या अनुभवांनी डागाळलेलं सत्य??
म्हणजे आपण वागणार एक आणि दुसरे त्याचा अर्थ लावून ठरवणार आपण काय/ कसं वागलोय ते! मग आपण सुद्धा समोरचा काय अर्थ लावेल याचा अंदाज बांधत आपल्या सत्यापर्यन्त त्याला पोचवता येईल असं वागायचं. सत्यावर संस्कार करण्याशिवाय पर्याय नाही. म्हणजे सत्य आणि असत्य यांची सरमिसळ होतेय का?
असं करून आपण जे सत्य बनवतो ते आपल्या अहंकाराला सुखावणारं, आपली प्रतिमा सुधारणारं असं असतं का? म्हणजे स्वार्थी सत्य?? कुणाला ऎहिकाची ओढ कुणाला पारलौकिकाची. पण स्वार्थ कुणाला चुकला नाही.
मग निखळ सत्याला जाणून घेण्याची काही वाट आहे की नाही?? की तसं काही अस्तित्वातच नसतं?

सिनेमा पडद्यावर चालू असतो तोपर्यन्त काही नाही पण नंतर तो मनात घुसतो....... आपण विचार करायला लागतो, ह्या व्यक्तिरेखा अशा का वागल्या असतील?...... पुढे विचार करतो, माणसे अशी का वागतात?....... मग लक्षात येतं, आपणही माणूसच आहोत.....ते थेट आपल्याजवळच येऊन पोचतं....प्रत्येक वेळी खंजीरच खुपसावा लागतो असं नाही.................

*************

ती वेळ येईल तेव्हा

आमच्याकडे हिरव्या कापडी बांधणीचं ’कठोपनिषद’ होतं. त्यातील नचिकेत आणि यम यांची प्रश्नोत्तरे वाचण्याचा फार पूर्वी एकदा प्रयत्न केला होता. तेव्हा काहीही कळलं नव्हतं, हे आठवतंय. रेड्यावर बसलेल्या यमाचं उगमस्थान ते पुस्तकच आहे की काय असं वाटलेलं. मृत्यूचा शोध घेणार्‍या नचिकेताचा मात्र चेहरा डोळ्यासमोर येत नाही.
००
’विहिर’ पाहिला.( नीट कळायला अजून एकदा पाहायला हवा आहे.) आपापल्या पातळीवर आपणही शोधत असतोच अर्थ. जीवनाचा शोध काय नि मृत्यूचा शोध काय शेवटी एकच आहे.
००
’आपण अमर असल्यासारखे जगतो’ असं म्हणतात, मला ते तितकसं खरं वाटत नाही. मरणाची जाणीव आपल्या आत खोलवर असते. मृत्यूचा घाव फार लवकर स्वीकारतात लोक. त्यातनं बाहेर कदाचित येणार नाहीत लवकर, पण स्वीकार होतो. कारण आत आत आपल्याला ते माहीत असतं.
००
आत्मा अमर, तो शरीरे बदलतो. अशा कल्पनांनी माणसाला खूप आधार दिला असणार. आपण संपणार, काहीच उरणार नाही, पुढे काय?? मुलांबाळांवरचं प्रेम हे त्या तीव्र जीवनेच्छेमुळे असेल काय?
००
औरंगाबादला पुस्तके मासीके चाळताना, एक मला आवडणारी कविता सापडली, ’अकस्मात धनलाभ’ व्हावा तशी! आशय माझ्या लक्षात होता, शब्द विसरल्याची चुट्पूट लागून राहीली होती.

ती वेळ येईल तेव्हा

मंत्र नकोत, फुलं नकोत
भाषणंबिषणं तर नकोतच नको.
तुला तर ठाऊक आहेतच
माझ्या सगळ्या आवडीनिवडी.

शेंदरी पानं गळताना
बागेतून मारलेली चक्कर
शेकोटीच्या उबदार धगीसमोर
मन लावून घातलेले गोधडीचे टाके

मी स्वैपाक करीत असताना
तू मोठ्याने वाचलेल्या कविता
अंधार्‍या नि:शब्द हिमसेकात
एकाच पांघरूणामधली ऊब.

एक तेवढं लक्षात असू दे.
तशी काही चढाओढ आहे असं नाही. पण
तुझ्यावरचं प्रेम आणि शब्दांवरचं प्रेम
यामधलं अधिक तीव्र कुठलं?

तेही ठरवायचं कारण नाही.
काही कोडी न सोडवलेलीच बरी!
ती वेळ येईल तेव्हा
फक्त एक कविता वाच.

--अजिता काळे

योगायोगाने (कदाचित तेव्हा मी मुद्दाम ठेवले असतील, दोन वर्षांनंतरच्या ) त्या खालच्या अंकात अजिताला श्रद्धांजली होती. तिने स्वत:ला मिटवत आणले, संपवले. का ते तिच्या जवळच्यांनांही कळले नाही.
००