रूखरूख

मिलिन्दने लायब्ररीतून प्रभाकर पेंढारकरांची तपोवन आणली आहे. तो म्हणाला,"चांगली आहे." मला बरीच कामे आहेत. वाचायला वेळ नाही. प्रभाकर पेंढारकर म्हंट्लं की त्यांची रारंगढांग आठवते.... मी तपोवन वाचायची ठरवते.
मुखपृष्ठ पाहते. तपोवनाचं चित्र. मलपृष्ठावर झाडे... त्यावर जे लिहिलंय त्यावरून ही कुणा एका पंडितांच्या, पन्नास वर्षांपूर्वीच्या, कोल्हापूरच्या स्मृतीं जागवणारी कादंबरी आहे हे लक्षात येते.


पुढे विजया राजाध्यक्ष यांची प्रस्तावना. पुस्तक वाचण्यापूर्वी मी सहसा प्रस्तावना वाचत नाही. ती पाने मागे टाकते आणि वाचायला सुरूवात करते.
पंडित विमानाने कोल्हापूरला यायला निघतात.... कशासाठी? तर मलपृष्ठावरचं वाचून माहितच आहे, परदेशातले अधिक पर्यटक कोल्हापूरकडे आकर्षित करण्यासाठी काय काय करता येईल याची पाहणी करायला.. सरकारतर्फे.... पंडितांचं बालपण इथे गेलं असेल. जुना वाडा अजून असेल, एखादं लिंबाचं झाड किंवा तपोवन हेच त्यांचं घर असेल.... वाचत असताना, त्यापेक्षा वेगात माझे विचार पुढे धावताहेत. मला वेळ नाही, आणि ही कादंबरी वाचायचीच आहे..... रेखाचित्रे सुरेख आहेत... ती पाहायलाही मी फारशी रेंगाळत नाही.... कथेच्या ओघात कळतं. कोल्हापूर काही त्यांचं गाव नाही. पंडित मुंबईचेच, आई गेली.. दहावीचं वर्ष.., या मुलाकडे कोण पहाणार?.. म्हणून रेल्वेत असणारे त्यांचे वडील, चांगल्या शाळेत ठेवायचं म्हणून पंडितांना कोल्हापूरला घेऊन येतात.
हळू हळू दीक्षित गुरूजी, तपोवन, पंडितांची शाळा, त्यांचे मित्र, शिवाय शाहू महाराज, यांची ओळख होते आहे.. दीक्षित गुरूजींची मुल्ये, त्यांचं तपोवनातील मुलांना वाढवणं हाच कादंबरीचा विषय दिसतो आहे, तपोवन हे एक वसतिगृह आहे... बहुदा पंडित म्हणजे वामन काहीतरी चुकीचं वागणार .... दीक्षित गुरूजी त्याला समजून घेणार.... आयुष्यभराची मोलाची शिकवण त्याला इथे मिळाली असणार..... हं, कथेत माझ्या अंदाजाप्रमाणे घडतंय का, याची मी वाट पाहतेय... भराभर वाचते आहे, शब्दांशी, अर्थाशी, चित्रांशी न थांबता मी पुढे चालले आहे..... आता मला गोष्ट कळायला हवी आहे.. बाकी मी पुन्हा कधीतरी बघीन... शाळेतल्या बाकावर बसलेला वामन असं चित्र येतं, हा शेजारचा सुधाकर असेल, मागचे कोण कोण? ऎरवी मी अंदाज करत, चेहर्‍यावरचे भाव निरखीत थांबले असते.. आता पान उलटते, वेळ मिळाला तर सवडीने सगळी चित्रे पाहू... संवाद संथ आणि पन्नास वर्षांपूर्वीचे वाटावेत असेच आहेत....
वामनचं भूतांना न घाबरता स्मशानात जाऊन येणं... पैज जिंकणं... मी वाचते आहे. पुस्तकात जी चित्रे आहेत त्या अनुषंगाने मी आणखीही काही चित्रे मनातल्या मनात काढते आहे. पुस्तकातल्या चित्रांसारखीच पेन्सिलीची रेखाचित्रे.....
एके दिवशी शाळेत जाताना अचानक जोरदार पाऊस कोसळायला लागला, आजूबाजूला आसरा घ्यावा असं काहीच नाही. माझ्या चित्रातल्या पावसाच्या रेघा.. जाड आणि जवळ जवळ.... एकच बंगला.. मी पावसात भिजत असलेला बंगला काढते... म्हंटलं तर ही चलचित्रे आहेत.... बंगल्याचं दार उघडतं.... समोर एक गोर्‍यापान बाई उभ्या! अंगात फ्रॉक, डोक्यावर भुरे केस, इंग्रजी सिनेमातल्या फॊटोसारख्या.. त्यांनी आम्हांला खूण केली , त्या म्हणाल्या, "दीन दोब्रे, कम इन... कम"...... मी एक चाळीस पंचेचाळीस वर्षांची, व्हिक्टोरियन काळातली बाई काढली, फ्रॉकला खूप घेर, गळ्याला लेस, झिरझिरीत बाह्या, केशभूषा? उंच अंबाडा, फ्रॉकखालून दिसणारे निमूळते पाय आणि पायात घरात घालायच्या चपला, त्या काही उंच टाचेच्या नसणार... बाई मुलांना केस पुसायला टॉवेल घेऊन येतात... चहा विचारतात.. तोवर मी खिडक्यांना लांबलचक पडदे काढते.. पान पलटलं... बाई मुलांसाठी चहा बिस्किटे घेऊन आल्या. या पानावर चित्र आहे!! या बाई म्हणजे तर मुलगी आहे!! वामनपेक्षा दोन तीन वर्षांनी मोठी असलेली. एकोणीस वीस वर्षांची, ज्युलिया! ...
...... आता काय करावं?? बंगल्यात ज्युलिया एकटीच राहते. मी काढलेलं बाईचं चित्र खोडायचा प्रयत्न केला. जमेना. त्या बंगल्यात दोन बायकांना कुठे ठेवू? छे! अशी घाईने चित्रे काढायला नको होती!...
मी विचार केला, ती ज्युलियासोबत राहणारी तिची मावशी आहे. मावशीला कादंबरीत कुठे जागाच नाही! ज्युलिया एकटीच असायला हवी आहे. पुढे वाचताना मनात ही रूखरूख. मनातल्या मनात चित्रे काढणं बंद झालं.
वामनला ज्युलियाबद्दल असणारी ओढ, तिची काळजी नंतर नीटच कळतं ते प्रेम! दहावीत नंबर काढायचा म्हणून नेटाने त्याने केलेला अभ्यास आणि पेपर सोडून ज्युलियाचा घेतलेला शोध!......

कादंबरीची अर्पणपत्रिका
ज्यूलिया...
शोध शोध शोधलं तुला
त्याही वेळेस आणि
आत्ताही शोधतोय...
कुठे आहेस तू?
हे ’तपोवन’
द्यायचंय तुला...
कादंबरी वाचून झाल्यावर पाहिली...

ज्युलियाची मावशी मी मधेच उगीच घुसडलेली, तिला पूर्णपणे बाहेर काढता आलं नाही. ती आठवतेच आहे.
मी ठरवते यापुढे इतक्या घाईने काहीही वाचून टाकायचं नाही. नीटच काळजी घ्यायची.